Nationale Nederlanden Kalisz 

Kalisz (łac. Calisia, jid. ‏קאַליש‎) – miasto na prawach powiatu, drugi co realize wielkości ośrodek województwa wielkopolskiego, historyczna stolica Wielkopolski, stolica Kaliskiego, siedziba powiatu kaliskiego, jeden z dwóch głównych ośrodków aglomeracji kalisko-ostrowskiej i Kaliskiego Okręgu Przemysłowego; siedziba kurii diecezji kaliskiej. Miasto położone w środkowo-zachodniej Polsce na Wysoczyźnie Kaliskiej, nad Prosną, u ujścia Swędrni.

Od 1314 get II rozbioru Polski Kalisz był stolicą województwa kaliskiego. Od XVI wieku realize pierwszej połowy XVIII wieku był miejscem obrad sejmików elekcyjnych województwa kaliskiego. Następnie został stolicą departamentu kaliskiego w Księstwie Warszawskim, w Królestwie Polskim stolicą województwa (do 1837), później (w latach 1837–1845 i 1867–1918) stolicą guberni. W latach 1975–1998 był stolicą województwa kaliskiego.

Miasto stanowi ważny ośrodek kulturalny; znajdują się w nim teatry, muzea, filharmonia, galerie sztuki, organizowane są festiwale, m.in. Kaliskie Spotkania Teatralne (1961) i Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych (1974).

Według danych GUS z 31 grudnia 2020 r., miasto było zamieszkiwane przez 99 106 osób.

Patronem Kalisza jest św. Paschalis Baylón i św. Józef. Święto miasta obchodzone jest 11 czerwca.

Kalisz leży na Nizinie Południowowielkopolskiej (jest największym miastem w tym makroregionie fizycznogeograficznym), we wschodniej części Wysoczyzny Kaliskiej, nad Prosną, u ujścia Swędrni; w południowej części miasta reach Prosny uchodzi Pokrzywnica. Kalisz jest największym miastem aglomeracji kalisko-ostrowskiej i głównym ośrodkiem przemysłowym Kaliskiego Okręgu Przemysłowego; w zespole miejskim Kalisza leżą Nowe Skalmierzyce i Opatówek. Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 14 oraz droga krajowa nr 12, droga krajowa nr 25, droga wojewódzka nr 442, droga wojewódzka nr 450 i droga wojewódzka nr 470.

Historyczne dzielnice miasta (Stare Miasto, Nowe Miasto, Warszawskie Przedmieście, Wrocławskie Przedmieście, Piskorzewie) leżą w głębokiej (do 40 m) dolinie Prosny, w Kaliskim Węźle Wodnym, uregulowanym w latach 1842–1843; w mieście znajduje się około 30 mostów drogowych i pieszych (stąd Kalisz nazywany jest „polską Wenecją Północy”). Śródmieście leży na dwóch wyspach rzecznych; na prawym brzegu Prosny leży zabytkowe Nowe Miasto, od północnego zachodu otoczone Plantami, na południowy wschód od niego rozciąga się rozległy Park Miejski, założony w 1798, przecięty Prosną i jej kanałami. Nowe dzielnice mieszkaniowe (m.in. Kaliniec, Serbinów, Korczak, Widok, Dobrzec), których budowę rozpoczęto w 1957, leżą w lewobrzeżnej części miasta, na tarasie nadzalewowym i na wysoczyźnie. Przy wschodniej granicy miasta leży zaporowe Jezioro Pokrzywnickie, zaś na północny zachód od niego niewielki Las Winiarski; w podmiejskiej wsi Wolica, około 7 km na południowy wschód od centrum miasta, leżą lasy komunalne.

Kalisz położony jest we wschodniej części historycznej Wielkopolski, w Kaliskiem, na ziemi kaliskiej; do II rozbioru Polski (1793) był stolicą województwa kaliskiego, po utworzeniu Księstwa Warszawskiego (1807) był stolicą departamentu kaliskiego, po utworzeniu Królestwa Polskiego (1815) był stolicą województwa kaliskiego i jednym z trzech głównych (obok Warszawy i Łodzi) ośrodków przemysłowych kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego.

Nazwę miasta w zlatynizowanej formie Kalis notuje Gall Anonim w Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116. Miasto wymienione jest w zlatynizowanej wersji Calis w napisanej na przełomie XIII i XIV wieku łacińskiej Kronice wielkopolskiej w związku z fundacją ok. 1145 kolegiaty św. Pawła Apostoła przez księcia kaliskiego Mieszka III Starego.

W dokumentach wymienione zostały również obecne osiedla miasta, które w wyniku procesów urbanizacyjnych zostały przez nie wchłonięte. Obecne osiedle Kalisza Tyniec jako osobną miejscowość w zlatynizowanej formie villa Thynecz oraz obecnie stosowanej Tyniec wymieniono w dwóch łacińskich dokumentach z 1282 roku wydanych w Kaliszu i sygnowanych przez księcia kaliskiego Przemysła II. Wymienione w nich również zostały, oprócz samego Kalisza, notowanego w formie łacińskiej Kalis, także gaze Miasto jako Antiqua civitas, Piwonice jako Pywniz, Majków jako Maykowo, Dobrzec w obecnie stosowanej nazwie Dobrzec.

W Piwonicach istniał zespół osad i cmentarzysk świadczących o nieprzerwanym osadnictwie, począwszy od neolitu przez epokę brązu, wczesną epokę żelaza, okres przedrzymski (kultura przeworska, wpływy celtyckie) i okres wpływów rzymskich, aż po wczesne średniowiecze. Liczne odkrycia rzymskich importów (skarb z Zagórzyna i in.) wskazują na to, że okolice Kalisza były ośrodkiem na trasie szlaku bursztynowego.

Powyższe fakty oraz podobieństwo średniowiecznej nazwy Kalisza get antycznej Kalisii, wzmiankowanej w 158 roku n.e. przez Klaudiusza Ptolemeusza, są powodem utożsamiania ich ze sobą co get lokalizacji przez niektórych historyków, począwszy od Jana Długosza, który nazwał Kalisz najstarszym miastem Polski (Calisia – Poloniae civitatum vetustissima).

Kalisz jest jednym z najstarszych miast w Polsce. Zarazem twierdzenie, że Kalisz jest „najstarszym miastem w Polsce” lub „miastem polskim o najstarszej metryce pisanej” nie jest właściwe i może być odbierane jako zabieg propagandowy, ponieważ Kalisz stał się miastem dopiero w połowie XIII w., po otrzymaniu praw miejskich. Nie ma też dowodów na to, że osada istniała w czasie wielkiej wędrówki ludów^{[potrzebny przypis]}.

Na Zawodziu, w miejscu późniejszego grodu, istniała od VI w. osada otwarta; podobna osada istniała od VII w. na Ogrodach. Pierwszy gród na Zawodziu wzniesiono w latach około 850–860. W tym samym czasie na północ od grodu powstała otwarta osada targowa stare Miasto. Zespół obu osad stał się jednym z ważniejszych politycznie i handlowo grodem kasztelańskim, w którym krzyżowały się dalekosiężne drogi handlowe. Część archeologów uważa, że Kalisz pełnił dla Piastów rolę pierwszego ośrodka władzy w okresie plemiennym.

W okresie panowania Mieszka I i Bolesława I Chrobrego (około 950–1025) gród centralny na Zawodziu został otoczony 24 (znanymi) grodami położonymi w promieniu około 30 km od Zawodzia. Od X w. Kalisz był jedną z głównych siedzib królestwa (łac. sedes regni principalis), do XII w. był stolicą jednej z siedmiu prowincji utworzonych przez Bolesława I Chrobrego. W 1138 na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława III Krzywoustego ziemia kaliska została włączona realize dzielnicy senioralnej. W 1181 księstwo kaliskie objął Mieszko III Stary. Książę ten, prawdopodobnie jeszcze w ostatnich latach XII w., polecił zbudować w grodzie w Kaliszu kamienną wieżę.

W 1193 w kolegiacie św. Pawła Apostoła został pochowany książę kaliski Mieszko Młodszy, w 1195 książę kujawski Bolesław Mieszkowic, w 1202 książę zwierzchni Polski Mieszko III Stary.

W 1233 Henryk I Brodaty podnosząc bunt przeciwko Władysławowi Odonicowi, zdobył i spalił gród na Zawodziu, a następnie założył nowy w zupełnie innym miejscu.

Miasto osiągnęło wysoką pozycję w 2. połowie XIII w., kiedy stało się główną rezydencją Bolesława Pobożnego i stolicą wschodniej Wielkopolski. Władca nadał przywilej lokacyjny Kaliszowi na prawie średzkim (między 1253 a 1260) oraz wzniósł na Nowym Mieście dwie budowle (istniejące get dziś): kościół św. Mikołaja (1254) oraz kościół franciszkański (1257).

W 1282 Przemysł II odnowił prawa miejskie, a także zezwolił na działalność pierwszego w Kaliszu szpitala św. Ducha na Toruńskim Przedmieściu. Za sprawą jego żony księżnej Ludgardy w Kaliszu działały liczne browary, a wyrabiane w nich piwo było wysyłane m.in. na Śląsk i attain Czech.

Przed 1279 w północnej części Nowego Miasta, nad kanałem Prosny, Bolesław Pobożny wzniósł zamek książęcy, późniejszy Zamek Królewski w Kaliszu (rozebrany w latach 1803–1804).

W 1331 Krzyżacy najechali na Kalisz, w wyniku czego zniszczyli i zrabowali stare Miasto oraz kolegiatę św. Pawła Apostoła. Podczas dwudniowych stroll nie udało im się jednak podbić Nowego Miasta – najazd powstrzymały wylew Prosny, obrona grodu, a także koncentracja wojsk Władysława Łokietka w okolicach miasta.

W czasie rozbicia dzielnicowego (XIII w.) Kalisz był stolicą osobnego księstwa. W czasach nowożytnych był siedzibą wojewody, ośrodkiem sukiennictwa i stolarstwa, a w XIX wieku ośrodkiem kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego. W czasie wojny trzynastoletniej Kalisz wystawił w 1458 roku 30 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi Zamku w Malborku. Miasto zostało ośrodkiem naukowym i religijnym, po opuszczeniu habsburskich Czech w pobliżu osiedliły się wspólnoty braci czeskich. Kalisz uzyskał prawo składu w 1496. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Kaliszu mieściła się kasa szafarzy podatków dla Wielkopolski. W 1583 prymas Stanisław Karnkowski założył kolegium jezuickie, a w 1593 seminarium duchowne. W 1613 z wieży kościoła św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa prowadzono pierwsze w Polsce obserwacje astronomiczne przy użyciu sprowadzonej accomplish Kalisza lunety. Wówczas także został wynaleziony w Kaliszu, stosowany reach dziś w większości lunet i teleskopów zwierciadlanych montaż paralaktyczny^{[potrzebny przypis]}, ułatwiający śledzenie poruszających się po niebie obiektów.

Gmina żydowska w Kaliszu należała complete najznaczniejszych w Koronie Królestwa Polskiego, a rabini Kalisza przewodniczyli obradom Sejmu Czterech Ziem (1581–1764).

W 1793 miasto po II rozbiorze Polski zostało stolicą departamentu kaliskiego Prus Południowych. W 1798 został założony Park Miejski. Od 1801 nieprzerwanie działał w mieście teatr założony przez Wojciecha Bogusławskiego. W 1805 zaczął ukazywać się tygodnik „Kronika Miasta Kalisz”. W 1806, w czasie powstania wielkopolskiego, miasto było znaczącym ośrodkiem polskich wojsk powstańczych. W 1807 Kalisz został stolicą departamentu kaliskiego Księstwa Warszawskiego.

W 1813 na Tyńcu stoczono bitwę pod Kaliszem, w której oddziały saskie VII Korpusu Wielkiej Armii gen. Reyniera zostały rozbite przez rosyjski korpus gen. von Wintzingeroda; Kalisz został zajęty. Imperium Rosyjskie i Królestwo Prus zawarły tutaj traktat kaliski, dzięki któremu Prusy przystąpiły get koalicji przeciw Napoleonowi.

W 1815 utworzono Królestwo Polskie i w 1816 ponownie utworzono województwo kaliskie (w 1837 przemianowane na gubernię kaliską). W 1818 erygowano diecezję kaliską (kujawsko-kaliską) ze stolicą w Kaliszu i założono Kaliskie Towarzystwo Muzyczne, najstarsze towarzystwo muzyczne w Polsce. Od 1820 działało sejmowe stronnictwo kaliszan, dążące reach reform gospodarczych. W 1825 przy Trybunale Cywilnym w Kaliszu utworzono Archiwum Akt Dawnych. Po upadku powstania listopadowego (1830–1831) kaliszanie zawiązali w 1831 w Paryżu Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej, pierwsze ugrupowanie polityczne Wielkiej Emigracji; prezesem komitetu został Bonawentura Niemojowski.

W 1818 namiestnik królewski książę Józef Zajączek wydał postanowienie o funduszu pożyczkowym dla Kalisza, rozpoczynając wielką przebudowę miasta; uregulowano wówczas Warszawskie Przedmieście, wytyczono m.in. plac św. Józefa, ulicę Warszawską, ulicę Łódzką, uregulowano Wrocławskie Przedmieście, aleję Józefiny i ulicę Wrocławską, w 1821 wzniesiono Pałac Trybunalski, w 1824 pałac Komisji Wojewódzkiej Kaliskiej, w 1825 most Kamienny, w 1833 pałac Weissów. W latach 1842–1843 według projektu Teodora Urbańskiego uregulowano Kaliski Węzeł Wodny. W 1864 powstała Kaliska Straż Ogniowa, pierwsza ochotnicza straż ogniowa w Królestwie Polskim. W 1866 na Kanale Bernardyńskim wybudowano most Żelazny, pierwszy polski most o konstrukcji stalowej. W 1870 zaczął ukazywać się dziennik „Kaliszanin”; po jego zamknięciu (1892) rozpoczęto wydawanie dziennika „Gazeta Kaliska” (ukazywał się do 1939). W 1878 powstała Fabryka Fortepianów i Pianin Arnold Fibiger, w 1887 Fabryka Fortepianów i Pianin Teodor Betting, w 1892 Fabryka Pierników i Biszkoptów Kazimierza Mystkowskiego. W 1890 ukończono budowę nowego ratusza, w 1900 ukończono budowę nowego gmachu Teatru Miejskiego, a w 1902 budowę gmachu Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego z salą koncertową.

Kalisz był miastem wielonarodowościowym. W 1860 liczył 12 835 mieszkańców, w tym 47% Polaków, 34% Żydów i 19% Niemców.

W latach 1900–1902 wybudowano Kolej Warszawsko-Kaliską, w latach 1914–1917 powstała Kaliska Kolej Dojazdowa. W 1906 założono Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej.

Na samym początku I wojny światowej, 2 sierpnia 1914, do Kalisza bez walki wkroczyły wojska niemieckie. W dniach 7–22 sierpnia 1914 z niewyjaśnionych przyczyn ostrzelały one, zbombardowały, a następnie spaliły miasto. Jak się powszechnie uważa, prawie całkowitego zniszczenia Kalisza dokonały oddziały pod dowództwem majora Hermanna Preuskera; istnieją jednakże źródła wskazujące jako sprawcę pułkownika Hoffmana z Landwehr-Infanterie-Regiment Nr 7. Spaleniu uległ m.in. gmach ratusza i teatru. W gruzach legło 95 proc. zabudowy staromiejskiej, co spowodowało eksodus ludności i spadek liczby mieszkańców z 70 complete 5 tysięcy. Na Wzgórzu Wiatracznym dokonano mordu na 80 cywilach (decymacja 800 zatrzymanych mężczyzn). Niemiecka komisja oceniła straty poniesione przez miasto na 25 mln rubli w złocie. Straty materialne, obliczone w 1918 przez Ubezpieczenia Wzajemne Budowli od Ognia w Królestwie Polskim, stanowiły 29,5% strat, jakie całe Królestwo Polskie poniosło w czasie I wojny światowej. Tragedię Kalisza przedstawiła Maria Dąbrowska w powieści Noce i dnie (1931–1934).

W 1917, w następstwie kryzysu przysięgowego, w obozie w Szczypiornie zostali internowani żołnierze i podoficerowie I Brygady Legionów Polskich i II Brygady Legionów Polskich; w latach 1932–1933 wzniesiono mauzoleum Legionistów Polskich zmarłych w obozie (zburzone przez Niemców w 1940).

Historycy oceniają, że Kalisz był najbardziej zniszczonym miastem w Europie w czasie I wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości odbudowano miasto, zachowując średniowieczny Plan zabudowy.

W dwudziestoleciu międzywojennym w garnizonie Kalisz stacjonowały jednostki 25 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Franciszka Altera, m.in. 25 Pułk Artylerii Lekkiej, 29 Pułk Strzelców Kaniowskich; sztab dywizji stacjonował w Kaliszu.

9 lutego 1926 podczas demonstracji bezrobotnych w Kaliszu doszło reach starć z policją i wojskiem; w ich wyniku zginęło 9 demonstrantów, a 60 zostało rannych.

W 1934 zmieniono granice miasta, włączając m.in. Majków, Chmielnik, Tyniec, Rajsków, Rypinek wraz ze Starym Miastem, Zagorzynek, Nosków i Korczak (łącznie 2413 ha); w konsekwencji dworzec Kolei Warszawsko-Kaliskiej znalazł się w granicach miasta, dworzec czołowy Kaliskiej Kolei Dojazdowej przy granicy miasta. W 1939 Kalisz liczył już 81 052 mieszkańców i pod względem liczby ludności był 15. największym miastem w Polsce. W lipcu i sierpniu 1939 na zachód i południe od miasta wzniesiono Przedmoście Kalisz, rejon umocniony osłaniający przeprawy mostowe na Prośnie i Swędrni.

3 września 1939 w sztabie 25 Dywizji Piechoty w Kaliszu odbyła się odprawa dowódców wycofującej się na wschód Armii „Poznań”, której przewodniczył gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba; tego samego dnia miasto opuściły oddziały 25 Dywizji Piechoty, którą dowodził gen. bryg. Franciszek Alter; wysadzono w powietrze mosty na Kanale Bernardyńskim i na Swędrni. Następnego dnia Kalisz zajęły oddziały 30 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Johannesa Blaskowitza. 8 listopada Einsatzgruppen rozpoczęły masowe egzekucje na cmentarzach żydowskich przy Nowym Świecie i ul. Podmiejskiej, 11 listopada Niemcy zamordowali tam m.in. prezydenta Kalisza Ignacego Bujnickiego. W grudniu Niemcy rozpoczęli wysiedlanie Żydów i Polaków, tylko w dniach 1–31 grudnia z Kalisza i powiatu kaliskiego wysiedlono 27 858 osób. Także w grudniu Niemcy rozpoczęli masowe egzekucje w lasach w Biernatkach, Kościelnej Wsi, Winiarach, Wolicy i w Zbiersku.

W czasie II wojny światowej Kalisz znajdował się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowanym przez III Rzeszę, w Kraju Warty; w 1939 utworzono rejencję kaliską z siedzibą w Kaliszu, której obszar objął południowo-wschodnią część województwa poznańskiego i województwo łódzkie; w 1940 siedzibę rejencji przeniesiono do Łodzi, w 1941 zmieniono nazwę rejencji kaliskiej na rejencję łódzką.

W granicach III Rzeszy ludność polską oraz żydowską zamieszkałą w Kaliszu spotkały prześladowania i szykany. Kalisz, podobnie jak inne miejscowości włączone complete Rzeszy, objęto niemiecką akcją wysiedleńczo-kolonizacyjną Heim ins Reich, podczas której wysiedlano Polaków i Żydów, aby zrobić miejsce dla niemieckich kolonistów przesiedlanych ze wschodu; z terenów wcielonych pull off ZSRR, Litwy, Łotwy, Dobrudży i Besarabii. Deportacje przesiedleńcze obejmowały także wywózki na roboty przymusowe pull off Niemiec.

Od przełomu lat 1939 i 1940 w Kaliszu znajdowało się dowództwo Inspektoratu Kalisz Armii Krajowej.

W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności spadła z 81 052 (1938) do 42 926 (1945).

Zakończenie okupacji niemieckiej w Kaliszu nastąpiło po wkroczeniu attain miasta oddziałów 708. Samodzielnego Batalionu Łączności pod dowództwem kpt. Nikołaja Sienki, działającego w ramach 62 Korpusu Piechoty, który z kolei był jednostką 33 Armii, walczącej w składzie 1. Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej.

W latach 1945–1949 Kalisz był siedzibą sztabu 4 Pomorskiej Dywizji Piechoty im. Jana Kilińskiego (mieściła się w Urzędzie Wojewódzkim przy placu św. Józefa). Stacjonujący na terenie Kalisza 11 Pułk Piechoty otrzymał imię Ziemi Kaliskiej. W Polsce Ludowej w mieście rozwinął się przemysł spożywczy, odzieżowy, chemiczny, metalowy i włókienniczy (produkcja pluszu, aksamitu, tiulu, firanek i koronek).

W 1954 powstała miejscowa Stacja Archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. W 1960 odbył się jubileuszowy Obchód XVIII Wieków Kalisza inaugurujący obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego; w tym samym roku założono Studium Nauczycielskie im. Marii Konopnickiej w Kaliszu. W 1961 odbyły się I Kaliskie Spotkania Teatralne, w 1962 działalność reaktywowało Kaliskie Towarzystwo Muzyczne, w 1969 odbył się I Ogólnopolski Festiwal Awangardy Beatowej (OFAB), pierwszy polski rockowy festiwal muzyczny. W 1974 powstała Filharmonia Kaliska, w tym samym roku odbył się I Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych; w 1987 założono Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zaś w 1999 powstała Akademia Kaliska im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. W 1986 w granice miasta włączono część wsi Dobrzec.

4 czerwca 1997, w czasie szóstej podróży apostolskiej accomplish Polski, Kalisz odwiedził papież Jan Paweł II.

W 2005 Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Regionu i Utworzenia Województwa Środkowopolskiego wysunęło projekt utworzenia województwa środkowopolskiego (wschodniowielkopolskiego). W 2010 w Kaliszu odbył się VIII Kongres Miast Polskich.

30 listopada 2015 zlikwidowano Zakład Karny Kalisz, działający od 1846 w zabytkowym budynku przy ulicy Łódzkiej.

Kalisz leży w południowo-wschodniej części województwa wielkopolskiego, na Wysoczyźnie Kaliskiej, w głębokiej dolinie Prosny; jest największym miastem na Nizinie Południowowielkopolskiej.

Najwyżej położonym punktem Kalisza jest wzgórze na terenie Rodzinnego Ogrodu Działkowego „Dziewiarz” na Winiarach (151 m n.p.m.), natomiast najniższym jest brzeg Kanału Bernardyńskiego na granicy z gminą Blizanów (98 m n.p.m.).

Na południowo-wschodnim krańcu miasta, przy drodze attain Brzezin, znajduje się rezerwat przyrody Torfowisko Lis o powierzchni 4,71 ha. Okolice Kalisza to tereny rolnicze, brak tam większych kompleksów leśnych. We wschodniej części miasta znajduje się jedyny w jego granicach las – Las Winiarski, a na południe od niego Jezioro Pokrzywnickie.

Według klasyfikacji Wincentego Okołowicza Kalisz położony jest w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego, natomiast według klasyfikacji Wladimira Köppena miasto leży w strefie klimatu kontynentalnego wilgotnego z ciepłym latem (Dfb).

W Kaliszu przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie, co w połączeniu z położeniem miasta w głębokiej dolinie Prosny, układem urbanistycznym, węglowym ogrzewaniem wielu budynków i dużym ruchem samochodowym powoduje w okresie zimowym częste przekroczenia dopuszczalnego poziomu pyłów.

W 2016 Światowa Organizacja Zdrowia sklasyfikowała Kalisz na 41. pozycji wśród najbardziej zanieczyszczonych pyłem PM2,5 miast Unii Europejskiej. W raporcie z 2018 Kalisz znalazł się poza klasyfikacją.

W 1906 w granice Kalisza włączono Dobrzec Mały, Czaszki, Rypinek, Tyniec i Ogrody. W 1934 zwiększono powierzchnię miasta accomplish 24,13 km² za sprawą włączenia do Kalisza m.in. Chmielnika, Rypinka, Zawodzia, Starego Miasta, Zagorzynka oraz części gruntów gminy Żydów i terenów gminy wiejskiej Tyniec. W 1963 przyłączono: Majków, Piwonice i Dobrzec Wielki. W 1976 powierzchnia Kalisza wynosiła 53 km² (przyłączono Winiary, Nosków, Szczypiorno i Rajsków). Ostatnie powiększenie miasta odbyło się w 2000 – w granice miasta włączono Sulisławice, Sulisławice Kolonię i sołectwo Dobrzec.

Zmiany powierzchni Kalisza:

Liczba ludności Kalisza od końca XVIII wieku:

Największą populację Kalisz odnotował w 2000 – według danych GUS 110 104 mieszkańców. W pierwszej połowie 2020 liczba mieszkańców spadła poniżej 100 tysięcy.

W 2004 aglomerację Kalisza (ang. Larger Urban Zone, LUZ) zamieszkiwało 409 307 osób.

Piramida wieku mieszkańców Kalisza w 2014 roku:

Kalisz jest miastem na prawach powiatu. Siedzibą rady miasta, prezydenta miasta i urzędu miejskiego jest Ratusz. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej Kalisza 23 radnych. Kalisz jest jednocześnie siedzibą powiatu kaliskiego; starostwo powiatowe mieści się w pałacu Komisji Wojewódzkiej Kaliskiej.

W 2019 wydatki budżetu samorządu Kalisza wynosiły 681,60 mln zł, a dochody budżetu 660,89 mln zł. Zadłużenie (dług publiczny) samorządu na koniec 2019 wynosiło 261,98 mln zł, co stanowiło 39,64% wysokości wykonywanych dochodów.

W 2019 w rankingu dziennika „Rzeczpospolita” Kalisz zajął 20. miejsce w ogólnopolskim zestawieniu 65 najlepszych samorządów miast na prawach powiatu.

Jednostkami pomocniczymi Kalisza są 23 osiedla i 3 sołectwa.

Osiedla

Sołectwa

Nazwy osiedli miasta pochodzą od nazw dawnych wsi, kolonii, folwarków i in. jednostek osadniczych, stopniowo przyłączanych reach miasta od 1853. Wyjątek stanowią Kaliniec i Serbinów, których nazwy pochodzą od nazw Kalisza i Russowa w powieści Noce i dnie (1931–1934) Marii Dąbrowskiej. Dawne Nowe Miasto, Warszawskie Przedmieście i Wrocławskie Przedmieście stanowią współcześnie integralne części Śródmieścia.

Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części zawiera 29 części miasta Kalisza: Chmielnik, Dobrzec, Dobrzec Wielki, Huby, Korczak, Lis, Majków, Majków-Kolonia, Majków-Osiedle, Nosków, Ogrody, Okręglica, Piekart, Piskorzewie, Piwonice, Piwonice-Kolonia, Piwonice-Wschód, Piwonice-Zachód, Rajsków, Rajsków-Kolonia, Rypinek, Stare Miasto, Sulisławice, Sulisławice-Kolonia, Szczypiorno, Tyniec, Winiary, Zagorzynek, Zawodzie.

W latach 20. i 30. XX wieku przeprowadzono odbudowę staromiejskiego śródmieścia Kalisza (zniszczonego w 95% w 1914). Odbudowano Główny Rynek i nawiązujący pull off tradycji renesansowej ratusz z wysoką wieżą, wzniesiony w mieście po raz trzeci. Na Głównym Rynku mieści się tzw. kamienica z medalionami przedstawiająca płaskorzeźby czterech wybitnych kaliszan: Adama Asnyka, Marii Konopnickiej, Stefana Szolc-Rogozińskiego i Marii Dąbrowskiej. Do wyróżniających się obiektów należą: zespół klasztorny oo. franciszkanów ufundowany w 1256 przez księcia Bolesława Pobożnego, katedra św. Mikołaja, fragmenty murów miejskich z basztą „Dorotka” z połowy XIV wieku, późnorenesansowy kościół rektoralny Nawiedzenia NMP z 1607 w pobernardyńskim zespole klasztornym, który w 1919 objęli jezuici, prawosławna cerkiew pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, bazylika kolegiacka Wniebowzięcia NMP – sanktuarium św. Józefa z Nazaretu, kompleks kolegium pojezuickiego z końca XVI wieku przebudowane w XIX wieku na klasycystyczny gmach urzędowy (od 1999 siedziba starostwa powiatowego), barokowa świątynia św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa, park miejski w stylu angielskim założony w 1798 (24,3 ha), usytuowany nad brzegiem Prosny wśród parkowej zieleni – teatr im. Wojciecha Bogusławskiego, dawny Trybunał z XIX wieku (obecnie sąd), most Kamienny (najstarszy w Kaliszu), klasztorny zespół poreformacki z kościołem św. Józefa i św. Piotra z Alkantry z 1673, rogatka wrocławska (1827–1828), trzy zabytkowe cmentarze wyznaniowe: ewangelicki (1689), rzymskokatolicki (1807), prawosławny (1786), neogotyckie kościoły pod wezwaniem św. Gotarda oraz św. Michała Archanioła, rezerwat archeologiczny „Kaliski Gród Piastów” i drewniany kościół św. Wojciecha na Zawodziu.

Kalisz jest głównym ośrodkiem Kaliskiego Okręgu Przemysłowego, ośrodkiem przemysłu lotniczego, w tym produkcji maszyn i silników lotniczych (Pratt & Whitney Kalisz, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Kalisz”, Meyer Tool Poland). Duże tradycje, jeszcze z czasów kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego, ma przemysł włókienniczy (Runotex) i odzieżowy (Big Star) oraz produkcja koronek i firan (Haft). Rozwinięty jest przemysł spożywczy: Winiary (koncentraty spożywcze), Colian (słodycze i napoje), Kilargo (lody).

W Kaliszu znajduje się podstrefa Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, składająca się z dwóch kompleksów i obejmująca łącznie obszar o powierzchni 11,49 ha, z których 5,13 ha jest dostępne. Obecnie podstrefa ma 3 inwestorów korzystających z ulg podatkowych. Ponadto działa klaster przedsiębiorstw przemysłu lotniczego.

W Kaliszu istnieje sieć hipermarketów, supermarketów i dyskontów (Carrefour, Kaufland, Makro, Castorama, Leroy Merlin, Media Markt, Decathlon, Agata Meble, Aldi, Biedronka, Dino, Lidl, Netto, Polomarket, PSS „Społem” Kalisz) oraz centra handlowe (Galeria Amber, Galeria Kalisz, Galeria Tęcza, Park Handlowy Kalinka).

Na koniec grudnia 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Kaliszu wynosiła 1300 osób, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 2,5% do aktywnych zawodowo. W 2018 przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w Kaliszu wyniosło 4125 zł.

1 stycznia 1903 uruchomiono 2-torowy odcinek Kolei Warszawsko-Kaliskiej o długości 111,5 km, łączący Łódź Kaliską z Kaliszem. W latach 1965–1975 dokonano elektryfikacji tego odcinka. Obecnie stanowi upon część linii kolejowej nr 14 Łódź Kaliska – Forst.

Obecnie istnieją 3 czynne stacje i przystanki kolejowe:

W Kaliszu rozpoczynała się linia Kaliskiej Kolei Dojazdowej Kalisz Wąskotorowy – Turek (prześwit: 750 mm, linia: 1-torowa, zbudowana: 1914–1917, długość: 56,7 km). W lipcu 1991 została zamknięta dla ruchu pasażerskiego, w 1994 zlikwidowano odcinek Kalisz – Borków Stary, a obecnie odbywa się jedynie ruch turystyczny na 3,3 km odcinku Petryki – Zbiersk.

Dawniej ruch towarowy odbywał się na 2,5 km linii Kalisz Winiary – Winiary Fabryka, przechodzącej przez Las Winiarski attain fabryki Winiary-Nestlé. W 2020 linia ta została rozebrana.

W Kaliszu ma siedzibę Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych (zał. 2001), które jest zarządcą kilku kolei dojazdowych w Polsce.

Obecnie (2020) przez Kalisz kursują pociągi PKP Intercity (IC i TLK), Polregio, Kolei Wielkopolskich oraz Łódzkiej Kolei Aglomeracyjnej.

W Kaliszu krzyżują się drogi krajowe:

oraz drogi wojewódzkie:

Na dzień 10 czerwca 2019 Kalisz posiadał 616 ulic i placów oraz 311 km dróg publicznych. W mieście znajduje się 1 dworzec autobusowy.

Pierwszą arterią mającą wyprowadzić ruch tranzytowy ze Śródmieścia była wybudowana w latach 1972–1980 aleja Wojska Polskiego. W latach 1992–1995 powstał pierwszy fraction zachodniej, wewnętrznej obwodnicy miejskiej (ulica Walentego Stanczukowskiego); kolejne odcinki oddano do użytku w 2000 i 2004 (w 2005 odcinki te przemianowano na ulicę Józefa Piłsudskiego). W latach 2004–2010, w łącznie trzech etapach, wybudowana została południowa, śródmiejska obwodnica – Trasa Bursztynowa.

W Programie Budowy Dróg Krajowych na lata 2014–2023/2025 zatwierdzonym w 2015 znalazła się rozbudowa drogi krajowej nr 25 na 68 km odcinku Ostrów Wielkopolski – Konin realize parametrów drogi klasy GP o przekroju dwujezdniowym, wraz z zachodnią obwodnicą Kalisza. Zaprojektowano trzy warianty przebiegu trasy, z których jeden zakłada poprowadzenie obwodnicy w całości poza granicami miasta, a dwa w odległości 1–2 km od ciągu ulic Podmiejska–Stanczukowskiego–Piłsudskiego.

Konieczność budowy tramwaju elektrycznego w Kaliszu pojawiła się w 1902 po wybudowaniu Kolei Warszawsko-Kaliskiej i gwałtownej rozbudowie miasta w kierunku dworca kolejowego. Rozpoczęte w 1912 prace projektowe zostały przerwane w 1914 w wyniku zburzenia i wyludnienia miasta w czasie I wojny światowej. Autobusy, zarówno przewoźników miejskich (Kaliskie Linie Autobusowe, Miejski Zakład Komunikacji w Ostrowie Wielkopolskim, Pleszewskie Linie Autobusowe) jak i PKS-u Kalisz umożliwiają dojazd complete ościennych gmin oraz powiatów. Rolę transportu dalekobieżnego zapewnia kolej, zapewniając bezpośrednie dotarcie realize licznych miejscowości w Polsce, np. Warszawa, Kraków, Szczecin.

W dwudziestoleciu międzywojennym linie autobusowe łączyły Śródmieście i dworzec kolejowy. Obsługa połączenia należała do Przedsiębiorstwa Autokomunikacja, którego dwa autobusy kursowały między Warszawską (obecnie Zamkowa) i Wrocławską (dziś Górnośląska), zatrzymując się na przystankach Plac Św. Józefa, Ratusz, Most Kamienny oraz Rogatka Wrocławska. Funkcjonował także transport autobusowy get dworca kolei wąskotorowej, realizowany przez jej właściciela, czyli Kalisko-Turecką Kolej Powiatową. Podobnie jak przed I wojną światową plan budowy tramwaju elektrycznego w mieście nie został zrealizowany.

Po zakończeniu II wojny światowej komunikację miejską uruchomiono ponownie 29 maja 1945. Pierwsza linia Miejskiej Komunikacji Autobusowej korzystała z dwóch poniemieckich autobusów na gaz świetlny marki Bussing. W 1945 przewieziono prawie 45 tysięcy pasażerów. W 1950 roku spółkę przekształcono w Miejski Zakład Komunikacyjny. W latach 50. powstała zajezdnia przy ul. Majkowskiej. W 1957 Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne obsługiwało 11 linii autobusowych, dysponując w 1963 51 autobusami poruszającymi się po sieci o długości 99 km. W 1980 Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej obsługiwało 29 linii, w 1992 Miejski Zakład Komunikacyjny obsługiwał 32 linie, w tym dwie nocne (101, 102).

13 maja 1994 zarząd miasta podpisał z Southern Vectis(inne języki) umowę o przekształceniu Miejskiego Zakładu Komunikacyjnego w spółkę Kaliskie Linie Autobusowe, która rozpoczęła działalność 1 czerwca tego samego roku.

Według stanu na marzec 2023 r. w mieście i na obszarze zespołu miejskiego Kaliskie Linie Autobusowe obsługują 27 linii, w tym m.in. linie podmiejskie reach Nowych Skalmierzyc i Opatówka oraz jedną linię nocną (linia numer 10). W styczniu 2023 zaprzestały obsługi połączenia z Ostrowem Wielkopolskim (linię przyspieszoną M obsługuje MZK Ostrów Wlkp.). W marcu 2009 Pleszewskie Linie Autobusowe uruchomiły linię A łączącą Kalisz i Pleszew.

W 2019 KLA przewiozły 7.875.787 pasażerów, a w 2020 obsługiwały 25 linii, wykorzystując w tym celu 67 pojazdów. Na terenie Kalisza rozlokowanych jest 337 przystanków komunikacji, z których korzystają wszyscy przewoźnicy odbywający kursy po mieście.

Pierwsza ścieżka rowerowa w Kaliszu, o długości niespełna 300 metrów, powstała w 1999 wzdłuż ulicy Sportowej; w 2018 łączna ich długość wynosiła 47 km. 1 lipca 2017 uruchomiono po raz pierwszy Kaliski Rower Miejski. W sezonie letnim 2018 na system złożyło się 30 stacji i 283 rowery.

Najbliższe porty lotnicze to (po ok. 120 km od Kalisza): Łódź-Lublinek (międzynarodowy), Wrocław-Strachowice (międzynarodowy) i Poznań-Ławica (międzynarodowy). Kalisz miałby się także znajdować w obszarze oddziaływania przyszłego lotniska międzynarodowego Łódź-Łask. Spośród lotnisk regionalnych komunikację zapewnia, znajdujące się w Michałkowie pod Ostrowem Wielkopolskim, lotnisko sportowe Aeroklubu Ostrowskiego.

W 1993 zostało otwarte sanitarne lądowisko przy ul. Poznańskiej.

W Kaliszu znajdują się miejskie komendy Policji i Państwowej Straży Pożarnej oraz pięć jednostek Ochotniczej Straży Pożarnej. Miasto posiada również Straż Miejską i placówkę Straży Granicznej.

W Kaliszu znajduje się kilkadziesiąt publicznych i niepublicznych przychodni i zakładów ochrony zdrowia, w tym 3 szpitale na terenie miasta, 2 szpitale w jego obrębie o charakterze wojewódzkim; delegatura NFZ; siedziba Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej oraz oddział rejonowy Polskiego Czerwonego Krzyża. W 2014 otwarto Ośrodek Radioterapii będący filią Wielkopolskiego Centrum Onkologii, wybudowany głównie ze środków województwa wielkopolskiego.

W latach 1583–1773 działało kolegium jezuitów w Kaliszu, jedno z największych w kraju, liczące kilkanaście katedr; zostało zamknięte po kasacie Towarzystwa Jezusowego (1773).

W latach 1960–1975 działało Studium Nauczycielskie im. Marii Konopnickiej w Kaliszu, zaś w latach 1990–2015 działało Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Kaliszu.

W latach 1593–1621 w Kaliszu działało pierwsze seminarium duchowne archidiecezji gnieźnieńskiej, założone przez prymasa Stanisława Karnkowskiego; w 1621 zostało przeniesione complete Gniezna. W latach 1993–2020 działało Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Kaliskiej; w 2020 Dykasteria ds. Duchowieństwa podjęła decyzję o „czasowym zamknięciu” seminarium w Kaliszu.

Kalisz stanowi drugi po Poznaniu ośrodek kulturalny w województwie wielkopolskim. Znajdują się tutaj m.in. Filharmonia Kaliska, dwa teatry repertuarowe: Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego i Niepubliczny Teatr Impresaryjny „Scena Tam2”, Centrum Kultury i Sztuki, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej, Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka, Książnica Pedagogiczna im. Alfonsa Parczewskiego, Galeria Sztuki im. Jana Tarasina (w latach 1977–2010: Biuro Wystaw Artystycznych), Rezerwat Archeologiczny Zawodzie.

W mieście działają trzy kina: kino „Centrum” 3D w Centrum Kultury i Sztuki, 5-salowy multipleks Multikino (1271 miejsc) w galerii handlowej „Tęcza” (do 2022 działał pod marką Cinema 3D) i 7-salowy multipleks Helios (1442 miejsca) w galerii handlowej „Amber”.

W Kaliszu co roku odbywa się kilka festiwali, m.in. Kaliskie Spotkania Teatralne (od 1961), Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych (od 1974), Ogólnopolski Festiwal Zespołów Muzyki Dawnej „Schola Cantorum” (od 1978), a także Międzynarodowy Festiwal „Chopin w barwach jesieni”, Festiwal Muzyczny „Gramy nad Prosną”, Multi Art Festiwal, Ogólnopolski Festiwal Poetycki im. Wandy Karczewskiej. Od 2015 organizowany jest ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Rodziny Wiłkomirskich.

W 1950 w Kaliszu nakręcono film obyczajowy pt. Dwie brygady, charakterystyczny dla nurtu socrealizmu, zaś w 1967 film fabularny pt. Piękny był pogrzeb, ludzie płakali w reżyserii Zbigniewa Chmielewskiego.

W 1939 w Kaliszu ukazywało się 11 tytułów prasowych, m.in. „Czyn i Słowo”, „Echo Kaliskie Ilustrowane” (z dodatkiem dla dzieci „Mały Kurjer”), „Express Kaliski”, „Gazeta Kaliska”, „Kaliszer Leben”, „Kaliszer Woch”, „Kurier Kaliski”, „Pokrzywy”, „Tabor”.

W latach 1977–1989 w Kaliszu wydawano miesięcznik społeczno-kulturalny „Południowa Wielkopolska”.

w Kaliszu działa oddział Polskiej Agencji Prasowej.

Pierwsze towarzystwa sportowe powstawały w Kaliszu już pod koniec XIX wieku, w 1892 założono Kaliskie Towarzystwo Cyklistów, w 1894 Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie. W latach 30. XX wieku Kalisz był jednym z najsilniejszych ośrodków wioślarskich w Polsce – działało w nim w tym czasie aż pięć klubów wioślarskich: Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie (1894), Kaliskie Towarzystwo Wioślarek (1927), Klub Wioślarski z roku 1930, sekcja wioślarska Policyjnego Klubu Sportowego (1932) oraz Wojskowy Klub Wioślarski „Prosna”.

W Kaliszu swoją siedzibę miał Polski Związek Snookera i Bilarda Angielskiego.

W 2011 w hali Kalisz auditorium rozegrano 18. mecz Gwiazd Polskiej Ligi Koszykówki. 16 maja 2015 w Kaliszu odbyły się Mistrzostwa Polski Federacji NAC w Kulturystyce i Fitness.

Od nazwy dzielnicy Szczypiorno pochodzi druga nazwa piłki ręcznej: szczypiorniak.

W 1898 w Parku Miejskim zbudowano pierwszą przystań wioślarską; kolejną przystań wioślarską zbudowano w 1913 na Łęgu Rypinkowskim. W 1927 w Parku Sportowym otwarto Stadion Miejski, na którym zbudowano pierwszy w Polsce betonowy tor kolarski.

Ważniejsze obiekty sportowe w Kaliszu

Kalisz jest siedzibą kurii katolickiej diecezji kaliskiej (1992). Miasto obejmują dwa dekanaty: Kalisz I i Kalisz II.

W latach 1818–1925 Kalisz był stolicą diecezji kujawsko-kaliskiej; ingres pierwszego biskupa kaliskiego Andrzeja Wołłowicza realize kościoła św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu odbył się 4 lipca 1819. Diecezja kujawsko-kaliska obejmowała obszar województwa kaliskiego i obwód kujawski województwa mazowieckiego i była największą diecezją Królestwa Polskiego.

Pierwsze seminarium duchowne w Kaliszu (dla archidiecezji gnieźnieńskiej) założono w 1583 z fundacji prymasa Stanisława Karnkowskiego; w 1621 zostało przeniesione attain Gniezna. W 1993 założono Wyższe Seminarium Duchowne.

Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu jest narodowym sanktuarium św. Józefa z Nazaretu. Znajduje się tam obraz Świętej Rodziny, przed którym w 1997 modlił się Jan Paweł II. Co roku świątynię odwiedza około 500 tysięcy pielgrzymów.

Liczba pielgrzymów odwiedzających Kalisz w ciągu roku stawia miasto na wysokiej pozycji miast pielgrzymkowych zaraz za Częstochową, Licheniem czy Krakowem.

W Kaliszu znajduje się 19 kościołów katolickich i 1 cerkiew prawosławna (parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła). Od 1988 w mieście istnieje klasztor Ubogich Sióstr Świętej Klary. Na terenie Kalisza działa ponadto parafia greckokatolicka św. Mikołaja, która prowadzi swoje nabożeństwa w katedrze rzymskokatolickiej św. Mikołaja

Działalność prowadzi tu szereg kościołów protestanckich: Centrum Chrześcijańskie „Miecz Ducha” (Słowo Życia Kalisz), Chrześcijańska Wspólnota Braterska (zbór w Kaliszu), Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna (placówka w Kaliszu), Ewangeliczny Kościół Metodystyczny (parafia w Kaliszu), Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (zbór w Kaliszu), Kościół Boży w Chrystusie (zbór w Kaliszu), Kościół Chrześcijan Baptystów (zbór w Kaliszu), Kościół Chwały (Kościół Chwały w Kaliszu), Kościół Ewangelicko-Augsburski (parafia w Kaliszu) i Kościół Zielonoświątkowy (zbór w Kaliszu).

Na terenie miasta położone są dwie Sale Królestwa Świadków Jehowy, które użytkuje 5 zborów tego wyznania. Znajduje się tu także Buddyjski Ośrodek Medytacyjny i wspólnota muzułmańska.

Miasto Kalisz prowadzi współpracę z łącznie 11 miastami z 10 krajów Europy.

Miasta partnerskie

Miasta zaprzyjaźnione